تولید نقشه راه و رویارویی انسان با سیلاب با بررسی دقیق پیامدهای آن

به گزارش زیست آنلاین، با پشت سرگذاشتن وقوع سیلاب های کم سابقه در کشور و دست و پنجه نرم کردن با تبعات آن، همچنان پاسخ روشنی برای مصیبت بار بودن و یا نگاه مثبت اندیشانه به این پدیده که عطش یک دهه زمین را فرو نشاند، وجود ندارد.

از آنجا که تکرار این پدیده دور از انتظار نیست، بررسی دقیق پیامدهای این رخداد می تواند در فرآیند تولید نقشه راه و رویارویی انسان با سیلاب را طراحی کرد.
باران های سیل آسا و سیلاب حاصل از آن در روزهای نخستین فروردین ماه امسال در چهارمحال و بختیاری که با طغیان رودخانه ها و مسیل ها به ویژه در شهرستان های کوهرنگ و لردگان همراه بود، خسارات قابل توجهی را به زیرساخت ها و بویژه شیلات این استان وارد کرد.

با وجود این خسارت ها، روان آب ها موجب پر شدن سدها و تالاب هایی شد که زمانی رو به فراموشی و خشکی گذاشته بود.
سال ۹۷ نیز همچون سال های پیش از آن با خالی بودن حجم سدها و تبعات خشکسالی، خشکی تالاب ها و رودخانه ها، کمبود آب در بخش کشاورزی و شرب و چالش های زیست محیطی سپری شد.

تداوم خشکسالی استان چهارمحال و بختیاری که با &#۳۹;کوه های سربه فلک کشیده سپیدپوش&#۳۹; و &#۳۹;چشمه های جوشان&#۳۹; و رودهای خروشان معروفش، به سرزمینی خشک تبدیل شده بود.

خشکسالی باعث شد تا چشمه ها که آبشخور حیوانات وحشی بودند، خشکیده و حیات پیرامون خود را لب تشنه بگذارند و تالاب هایش همانند بسیاری از تالاب های کشور به برکه های کوچکی تبدیل شده بود.

سیل موهبت یا مصیبتکارشناس ارشد آب های سطحی و تخصیص شرکت آب منطقه ای چهارمحال و بختیاری با تاکید بر غیر قابل اجتناب بودن پدیده سیل عنوان کرد: در هنگامی که مقدار بارش ها بیشتر از میزان نفوذ و نگه داشت حوزه باشد و یا بعضا در اثر ذوب شدن ناگهانی برف، روان آب هایی جاری می شود که موجب افزایش دبی رودخانه و یا مسیل ها شده و در نهایت منجر به وقوع سیل می شوند.

میلاد خواستار در گفت و گو با ایرنا افزود: با توجه به توپوگرافی چهارمحال و بختیاری، موثرترین و مفیدترین نوع بارش در این منطقه برف است که با ذوب تدریجی، موجب تغذیه سفره های آب زیرزمینی و آب های جاری می شود.

وی افزود: تغییر الگوهای بارش در سال های اخیر موجب شده است که در بیشتر موارد بارش ها به صورت باران و با شدت و فراوانی در مدت زمان کم همراه باشد که آنها را از دسترس خارج می کند، بنابراین هرچند سیلاب می تواند آثار مخرب بسیاری داشته باشد، در عین حال به مثابه فرصتی تکرار ناشدنی در سرزمین های کم بارشی نظیر ایران است که در صورت کنترل آب های سطحی نقش موثری در مدیریت مصرف را در پی خواهد داشت.

خواستار افزود: مدیریت و کنترل سیلاب با روش های سازه ای و غیرسازه ای صورت می گیرد و در صورتی که تمهیدات لازم پیش از وقوع سیل برای آن در نظر گرفته شده باشد، قابل دست یابی است.

وی به اهمیت نقش بسزای پوشش های گیاهی در افزایش جذب آب اشاره کرد و افزود: از بین بردن پوشش های گیاهی که به خاطر عدم آگاهی و گاه در اثر اقدامات سودجویانه صورت گرفته است نیز موجب کاهش نفوذ پذیری خاک و در نتیجه افزایش روان آب ها و بروز سیلاب در بالا دست شده که این عامل با اقدامات دیگری نظیر بی توجه به حریم مسیرهای آب دست به دست هم داده است و فاجعه آفرین شده است.

کارشناس ارشد آب های سطحی و تخصیص شرکت آب منطقه ای ادامه داد: در بررسی سازه های آبی شوشتر متوجه می شویم که وقوع سیلاب منجر شده است تا مردم به منظور ایمن ماندن از خطرات، آن شهر را به ترازهای ارتفاعی بالاتر انتقال دهند ولی هرگز به پایین دست بازنگشته اند.

وی در ادامه افزود: بی توجهی به تجارب پیشینیان و فراموشی سیلاب هایی که در طول تاریخ به وقوع پیوسته است، موجب شده تا بسیاری از طرح های شهرسازی بدون توجه به حریم رودخانه، مسیل ها و حداکثر دبی آنها تنظیم شود و به لایروبی این نواحی بی توجهی نشود.
خواستار، به نقش بسزای افزایش قیمت زمین در تجاوز به حریم آب های جاری اشاره و خاطرنشان کرد: بی توجهی به این عوامل و عدم توجه به مطالعات کارشناسان آب منطقه ای، موجب آبگرفتگی منازل مسکونی شهرک های نوساز نقنه در بارش های روزهای نخست فروردین ماه امسال شد.

رئیس گروه دفتر بهره برداری و نگهداری از تاسیسات آبی و برق آبی استان نیز در رابطه با شرایط آب و هوایی و احتمال وقوع سیلاب گفت: سیل نه موهبت و نه مصیبت بلکه یک پدیده طبیعی و اقلیمی است.

وی افزود: در کشوری نظیر ایران که وضعیت بارش ها چه بلحاظ توزیع زمانی و چه بلحاظ مکانی متغیر می باشد، احتمال رخداد سیل وجود دارد.
مهدی سلامی خاطرنشان کرد: تغییرات اقلیمی، تغییر اکسترموم ها و وقایع حدی را به دنبال داشته است که یکی از تبعات آن افزایش میزان بارش ها در مدت زمان محدود می باشد و احتمال وقوع سیل را شدت بخشیده است، از طرفی تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی، افزایش دما و کاهش شدید بارش ها و به تبع آن خشکسالی های بی سابقه ای را در پی دارد که سال گذشته با آن مواجه شدیم.

وی در ادامه افزود: در مجموع با شرایط آب هوایی جدیدی مواجه هستیم که تمهیدات سازگاری با خشکسالی ها و سیلاب ها و پیش بینی وقوع هریک از آنها به صورت توامان باید در دستور کار قرار بگیرد و پیش از وقوع این وقایع، چاره اندیشی شود.
سلامی تاکید کرد: مدیریت سیلاب و مهار روان آب و مدیریت کم آبی متفاوت از یکدیگر است و آمادگی برای هر دو آنها در جهت مقابله با بحران ضروری است.

وی افزود: تغییرات و سازه های ایجاد شده در مسیر رودخانه ها و مسیل ها که در سال های کم بارش و بدون توجه به احتمال وقوع سیلاب صورت گرفت، ناشی از عدم توجه به چرخه های آب و هوایی و تغییرات اقلیمی بود که موجب فرسایش و تغییر شرایط هیدرولوژیکی و آنها شده است و در نتیجه هرگونه افزایش دبی آب منجر به خسارت می شود.

خسارت سیل به زیرساختها

مدیرگروه دفتر بهره برداری و نگهداری از تاسیسات آبی و برق آبی استان نیز اظهار داشت: سیلاب ها نعمتی هستند که به یکباره نازل می شوند و می توانند منبع کم نظیر آب شیرین تلقی شوند، لیکن دستکاری در مسیل ها و عدم توجه به حریم و بستر رودخانه ها که ناشی از تصمیمات مقطعی است، آن ها را به پدیده هایی خسارت بار و تنفرانگیز تبدیل کرده است و همانطور که در سیلاب های اخیر کشور شاهد بودیم متاسفانه مردم خسارات جانی و مالی بسیار زیادی را متحمل شدند و این مساله تاسف بار است.
نوراله کریمی تصریح کرد: سیلاب در گذشته نیز وجود داشته است اما از آنجایی که نیاکان ما احترام بیش تری برای طبیعت قائل بودند خسارت کمتری متحمل می شدند.

وی افزود: آب مسیر خود را در طول سال های متمادی پیدا کرده است و همواره به مسیر خود باز می گردد و بی شک آنچه را در مسیر خود باشد با خود می برد و حق خود را از طبیعت باز می ستاند.
وی تاکید کرد: خشکه رودها در حقیقت مسیر جریان رودهایی فصلی و یا سیلاب هایی بوده اند که در طول سالیان سال ایجاد شده اند و خشکی ظاهری آنها در چند سال را نیابد به معنای خشکی دائمی آنها قلمداد کرد، زیرا حتی یک رگبار ناگهانی نیز می تواند موجب طغیان آنها شده و لطمات جبران ناپذیری را وارد کند. کریمی در ادامه افزود: یکی از مهم ترین رودخانه های فصلی استان «خشکه رود فارسان» است که در فصول بارش از دبی آب بسیار بالایی برخوردار است.
کریمی با انتقاد از جزیره ای عمل کردن ارگان های کشور در خصوص شهرسازی و بی توجه به نظر کارشناسان حوزه آب، به بی توجه به تعیین دقیق کاربری ها در برخی شهرها اشاره کرد و افزود: جانمایی ناصحیح شهرک های مسکونی و کاربری های غیرمسکونی در مواقع بارش مشکل ساز شده است و با توجه به اینکه اقدامات شهرسازی به خودی خود باعث کاهش نفوذپذیری و افزایش روان آب ها می شود، در شهرهایی نظیر شهرکرد، منطقه میرآباد منبع تولید روان آب و جاری شدن آن به پایین دست شهر شده است.

مدیرگروه دفتر بهره برداری و نگهداری از تاسیسات آبی و برق آبی استان، تقویت برنامه های آبخیزداری به منظور کاهش روان آب ها را از مهمترین راهکارهای زیست محیطی دانست و خاطرنشان کرد: متاسفانه برخی از برنامه های کلان کشور نیز تنها با تاکید بر تغذیه دیگر حوضه ها و جلوگیری از ایجاد طرح های آبخیزداری در استان تصویب شده است.

پیشینه سیل در چهارمحال و بختیارییک پژوهشگر تاریخ چهارمحال و بختیاری، اقدامات نسنجیده سال های اخیر در تجاوز به حریم رودخانه ها و مسدود کردن مسیل های تاریخی را عامل افزایش خسارت های ناشی از سیل عنوان کرد و در ادامه گفت: سیل در فرهنگ عامه مردم هم حتی وارد شده است و هرچند ثبت دقیقی از این پدیده در استان موجود نیست، اما برخی شواهد و خاطراتی که نسل به نسل منتقل شده است گواهی از بروز پدیده سیلاب در استان است.
بابک زمانی پور در گفت و گو با ایرنا به سیل ۱۳۰۰ خورشیدی در دهکرد قدیم اشاره کرد و در رابطه با این سیل تاریخی توضیح داد: مرحوم آیت الله حاج محمد باقر امامی نیز به این سیل اشاره داشت و شعری در این خصوص نیز سروده است.

وی خاطرنشان کرد: چنانچه از اندک شواهد و قرائن باقی مانده موجود است، می توان چنین برداشت کرد که سال های متمادی از بروز سیل در این منطقه خبری نبوده است، لیکن در این سال و در فصل بهار پس از بارش های شدید، ناگهان میزان قابل توجهی آب از کوه های میرآباد به سمت دشت شهرکرد حرکت می کند و در مسیر خود تعدادی از خانه های مسکونی را تخریب و تلفات انسانی را موجب می شود و حتی تعدادی مفقود می شوند، همچنین تعداد زیادی از دام ها و مزارع کشاورزی از بین می رود.

زمانی پور در خصوص تمهیدات مردم در دشت شهرکرد به منظور مقابله با سیلاب گفت: مردم پس از وقوع این سیل، مسیر آب را شناسایی کرده و در مقابل آن سیل بند ساختند که هنوز شواهدی از آن باقی مانده است، برداشت خاک مورد نیاز جهت ساخت سیل بند نیز که دو خندق بزرگ را پدید آورده بود که آنها را به دو حوضچه ذخیره سازی آب مبدل کردند و با حفر دو خندق آب سیلاب ها و چشمه های پیرامون را به آن منتقل کردند.
وی تصریح کرد: مردم نه تنها از سیلاب های بعد صدمه ندیدند، بلکه مشکل تامین آب خود را در طول تابستان با این روش حل و از طرفی با راهکاری هوشمندانه سفره های آب زیرزمینی را تغذیه کردند.

این پژوهشگر تاریخ در رابطه با بی توجهی به مسائل تاریخی در مبحث شهرسازی اظهار داشت: متاسفانه به مرور زمان و در هنگام گسترش شهر، بخش عمده مسیل ها از بین رفتند و در محل خندق ها نیز ساختمان هایی تاسیس شد که پس از چند سال شهرداری متوجه خطرات ناشی از مسدود کردن مسیل ها شده و برخی از آنها را مجددا احیا کرد.
وی در ادامه افزود: در حال حاضر این سیلاب ها از طریق مسیل به دشت شهرکرد که محل فعلی فرودگاه هست منتقل می شوند و برخلاف گذشته تمهیداتی برای نگه داشت و ذخیره آب ها اندیشیده نشده است.

زمانی پور تاکید کرد: همین موارد باعث شد که در سال های کم بارش، اندک آب های روان نیز بدون بهره برداری از دسترس خارج شود، از طرفی در پی خشکسالی های اخیر و با خشک شدن چشمه ها و قنات ها، بی توجهی به آنها شدت بیش تری گرفت و متاسفانه قنات ها به فراموشی سپرده شد و توجهی به آنها و حریم شان نشد.

این پژوهشگر تاریخ استان با اشاره به این مهم که مسیر قنوات دشت دهکرد مشخص شده و در زیر لایه های شهر پنهان می باشد، خاطرنشان کرد: چنانچه این قنات ها دچار فرونشست شود، مشکلاتی در شهر به وجود خواهد آمد.
زمانی پور گفت: با توجه به بارش های اخیر تعدادی از چشمه های شهرکرد پس از سال ها خشک شدن و فراموشی، به طور مجدد از دل زمین به جوشش درآمده و شاهد آبگرفتگی برخی منازل در محدوده میرآباد و منظریه شهرکرد هستیم.

وی ادامه داد: در خصوص این اتفاق می توان گفت چشمه ها به خانه خود بازگشته و این ما هستیم که بر روی چشمه ها خانه ای احداث کرده ایم.
زمانی پور در رابطه با دیگر سیلاب های قرن اخیر در استان یادآور شد: در سال ۱۳۵۲ نیز سیلی ویرانگر در شهر بروجن با طغیان رودخانه خشک شهر به وقوع پیوست که تلفات جانی و خسارات بسیاری را برای محلات منتهی به رودخانه به دنبال داشت و شدت خرابی ها و تلفات آن نیز در روزنامه درج شد.
وی افزود: پس از این سیل مهیب مردم ساخت و ساز خانه های مسکونی را به مناطق بالادستی انتقال دادند.

زمانی پور همچنین به سیلاب قهفرخ در دهه ۴۰ قرن حاضر نیز که موجب ویرانی و خساراتی شد اشاره کرد و افزود: این سیل اتفاقات عجیبی را نیز رقم زد زیرا با تخریب برخی از خانه های قدیمی شهر اشیا و اسناد قدیمی کشف شد که کسی از وجود آنها اطلاع نداشت و اوراقی خطی از شعرای قدیم قهفرخ بدست آمد که آنها را به سید قدرت الله هاتفی قهفرخی سپردند و پس از چند سال مطالعه و مرمت این اسناد، هاتفی موفق شد کتاب تذکره شعرا قهفرخ را نگارش کند.

خسارتهایی که سیل زد

خسارت هایی که سیلاب زدمدیرکل مدیریت بحران چهارمحال و بختیاری میزان خسارت موج اول و دوم سیلاب ها به استان را حدود ۶ هزار میلیارد ریال برآورد کرد.
ستار فرهادی افزود: بیشترین خسارت ها به مزارع کشاورزی، زیرساخت ها و جاده ها و مزارع شیلات وارد شد. سیلاب های هفته اول و دوم فروردین در استان چهارمحال و بختیاری موجب تخریب صدها خانه مسکونی، پل ها و جاده ها، مزارع پرورش ماهی و کشاورزی، ریزش کوه و رانش زمین و فرو رفتن ۳ روستای کوهرنگ به زیر آب شد، اما نکته قابل تامل حفظ جان سیل زدگان در این حادثه بود.

وی افزود: در موج اول و دوم سیلاب ها بیش از ۴۰۰ خانوار در شهرستان های استان از مناطق حادثه خیز به سمت مناطق امن هدایت و اسکان اضطراری شدند و بیش از ۴۰۰ اقلام کمکی در بین خانوارهای سیل زده توزیع شد، همچنین ۲هزار و ۱۵۰ واحد مسکونی چهارمحال و بختیاری بدلیل بارش و سیلاب آسیب دید که ۶۵۰ واحد مسکونی بین ۶۰ تا ۱۰۰ درصد در شهرها و روستاهای استان دچار آسیب شد از سوی دیگر برخی از خانه ها قابل تعمیر نیست و نیازمند تخریب و بازسازی جدید است.

وی افزود: البته در بارش های پنجم و ششم و ۱۱و ۱۲ فروردین ماه سال جاری ۱۱۰ واحد مسکونی مددجویان بهزیستی چهارمحال و بختیاری تخریب و ۶۲۳ واحد دچار خسارت جدی شد.

سطح معابر روستایی چهارمحال و بختیاری در اثر سیلاب دچار آسیب جدی شد و ۱۲۰ هزار مترمربع تخریب شد.
مطابق آمارهای اعلام شده از سوی سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری نیز بارش های اخیر، سیلاب به ۲۵ واحد صنعتی، معدنی و صنعتی این استان خسارت وارد کرده است که این خسارت ها به ۱۳واحد صنعتی، ۵ معدن و سنگ شکن و ۷ واحد صنفی وارد شد که عمده واحدهای خسارت دیده در شهرستان های کوهرنگ و بن است.

معاون توسعه و عمران اداره کل امور عشایر چهارمحال و بختیاری نیز در گفت وگو با ایرنا، میزان خسارت وارده به ایلراه های مناطق ییلاقی این استان را ۲۴ میلیارد ریال برآورد کرد و اظهار داشت: برای بازسازی این مسیرها تا زمان تقویم کوچ زمان زیادی باقی نمانده است.
به گفته یدالله چراغیور در موج دوم بارش ها ۲ دهنه پل در منطقه عشایرنشین &#۳۹;میانرودان&#۳۹; کوهرنگ و در منطقه ییلاقی &#۳۹;فاج&#۳۹; سردشت لردگان تخریب شد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با اشاره به بارش های سیل آسا گفت: سیلاب بیش از ۱۰۰ میلیارد ریال خسارت به بخش های مختلف منابع طبیعی استان وارد کرد.
علی محمدی مقدم افزود: از این میزان ۴۰ میلیارد ریال به سدها و بندهای خاکی و مابقی در بخش های دیگر منابع طبیعی خسارت است.

نفس عمیق حیات در طبیعتپس از یک دهه خشکسالی و کاهش نزولات آسمانی، بارندگی های اخیر جان تازه ای به طبیعت بخشید.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال وبختیاری گفت: با اشاره به اینکه ۲ هزار و ۳۰۰ سد سنگی و ملاتی و ۸۶ بند خاکی در استان احداث شده است، در بارندگی های اخیر حجم ذخیره آب در سدها و بندهای خاکی به ۲۵ میلیون مترمکعب افزایش یافته است.

محمدی مقدم به اهمیت احداث سدها و بندهای خاکی در راستای طرح های آبخیزداری اشاره کرد و گفت: اجرای این طرح ها در افزایش ذخیره آب، تقویت سفره های زیرزمینی و کاهش سرعت سیلاب و کنترل دبی آب رودخانه و کاهش خسارت های جانی نقش دارد.
به گفته وی، تعدادی از سدهای خاکی بخش کشاورزی خشک شده بود اما با بارش های اخیر بازگشایی شده و سد بیدکان نیز اینک ذخیره خوبی دارد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری نیز از سرریز شدن تالاب بین المللی گندمان و نیز آبگیری ۸۰ درصدی تالاب چغاخور در بارش های اخیر خبر داد که در تالاب فصلی سولقان بیش از ۲.۷ میلیون مترمکعب آب ذخیره شده است.
شهرام احمدی از احیا و آبگیری تالاب فصلی دهنو بعد از ۱۴ سال در بارش های اخیر خبر داد.
این در حالی است که در سال های گذشته کاهش محسوس آب این تالاب ها موجب بروز فجایع زیست محیطی در این مناطق شده و حیات بسیاری از گونه ها را به خطر انداخته بود.

تالاب بین المللی چغاخور با مساحت بیش از یکهزار و ۵۰۰ هکتار و منطقه شکار ممنوع پیرامون این تالاب با یکهزار هکتار یکی از مناطق بکر گردشگری انسانی برای حضور پرندگان مهاجر و بومی است و تالاب بین المللی گندمان با یکهزار و ۷۰ هکتار مساحت و ۲ هزار و ۲۱۹ متر ارتفاع از سطح دریا، بلندترین تالاب کشور است که در نزدیکی تالاب بین المللی چغاخور قرار گرفته است.
این تالاب در لیست ۱۰ تالاب برتر پرنده نگری ایران قرار دارد و در دفتر بین‌المللی تحقیقات پرندگان آبزی لندن ثبت شده است.

آنچه مسلم است با توجه به قرارگیری ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان، مدیریت آب های روان سطحی و به ویژه سیلاب ها می تواند به عنوان منابع کم نظیر تامین آب شیرین، تداوم حیات را در این سرزمین تضمین نمایند.
این درحالی است که تغییرات اقلیمی و توجه به دوره های آب سالی و تر سالی می باید در دستور کار قرار گرفته و چشم انداز مدیریتی کشور را با نیم نگاهی به هر یک از این شرایط که وقوع آنها محتمل می باشد، سوق دهد.

همچنین تصمیمات و برنامه ریزی مقطعی، مهمترین عامل مواجهه با شرایط بحرانی و خسارت های کلان جانی و مالی در کشور می باشد.
احترام به طبیعت و توجه به حقوق عناصر طبیعی، پرهیز از عملکردهای جزیره ای ارگان ها و نهادهای مختلف کشور و توجه به وقوع پدیده های طبیعی در طول تاریخ، می تواند ضامن و حافظ جان و مال مردم و سرمایه های ملی باشد.

جهت مشاهده مهمترین مطالب مرتبط می توانید بر روی هر یک از عناوین زیر کلیک کنید:

آشکار و پنهان داستان سیلاب بررسی عملکرد سیمره در کاهش خسارت‌های سیلاب‌های فروردین ۹۷کاهش مصیبتهای سیلهای اخیر با فناوری‌های دانش بنیانخسارت سیل، دست انتقام آب از توسعه ناپایداربلایای طبیعی و خسارتهای اقتصادی ناشی از آن با نگاهی به خسارات اقتصادی سیل در ایران بررسی ابعاد اقتصادی سیل https://zistonline.com/vdcjyieo.uqeyazsffu.html